.\" -*- coding: UTF-8 -*- .\" .\" bc.1 - the *roff document processor source for the bc manual .\" .\" This file is part of GNU bc. .\" Copyright (C) 1991-1994, 1997, 2000, 2003, 2006, 2017 Free Software Foundation, Inc. .\" .\" This program is free software; you can redistribute it and/or modify .\" it under the terms of the GNU General Public License as published by .\" the Free Software Foundation; either version 2 of the License , or .\" (at your option) any later version. .\" .\" This program is distributed in the hope that it will be useful, .\" but WITHOUT ANY WARRANTY; without even the implied warranty of .\" MERCHANTABILITY or FITNESS FOR A PARTICULAR PURPOSE. See the .\" GNU General Public License for more details. .\" .\" You should have received a copy of the GNU General Public License .\" along with this program; see the file COPYING. If not, write to: .\" The Free Software Foundation, Inc. .\" 51 Franklin Street, Fifth Floor .\" Boston, MA 02110-1301 USA .\" .\" You may contact the author by: .\" e-mail: philnelson@acm.org .\" us-mail: Philip A. Nelson .\" Computer Science Department, 9062 .\" Western Washington University .\" Bellingham, WA 98226-9062 .\" .\" .\"******************************************************************* .\" .\" This file was generated with po4a. Translate the source file. .\" .\"******************************************************************* .TH bc 1 "11 czerwca 2006 r." "Projekt GNU" .SH NAZWA bc \- język kalkulatora dowolnej precyzji .SH SKŁADNIA \fBbc\fP [ \fB\-hlwsqv\fP ] [długie\-opcje] [ \fI plik ...\fP ] .SH OPIS \fBbc\fP jest językiem obsługującym obliczenia na liczbach dowolnej dokładności z interaktywnym wykonywaniem instrukcji. Istnieją pewne podobieństwa składni do języka programowania C. Przy pomocy opcji wiersza poleceń dostępna jest standardowa biblioteka matematyczna. Na żądanie, biblioteka matematyczna jest definiowana przed rozpoczęciem przetwarzania plików. \fBbc\fP rozpoczyna pracę przetwarzając kod z wszystkich plików wymienionych w wierszu poleceń, zachowując ich kolejność. Po przetworzeniu wszystkich plików, \fBbc\fP czyta ze standardowego wejścia. Całość kodu wykonywana jest w miarę czytania. (Jeśli plik zawiera polecenie zatrzymania procesora, to \fBbc\fP nie będzie prowadził odczytu ze standardowego wejścia). .PP Omawiana wersja \fBbc\fP zawiera kilka rozszerzeń w stosunku do tradycyjnych realizacji \fBbc\fP i standardu POSIX. Opcje wiersza poleceń mogą powodować, że rozszerzenia te będą wyświetlać ostrzeżenia lub będą odrzucane. Niniejszy dokument opisuje język akceptowany przez ten procesor bc. Rozszerzenia są w nim wyraźnie wyróżnione. .SS OPCJE .IP "\-h, \-\-help" Wypisuje informację o sposobie wywołania i kończy działanie. .IP "\-i, \-\-interactive" Wymusza tryb interaktywny. .IP "\-l, \-\-mathlib" Definiuje standardową bibliotekę matematyczną. .IP "\-w, \-\-warn" Ostrzega o rozszerzeniach w stosunku do POSIX \fBbc\fP. .IP "\-s, \-\-standard" Przetwarza wyłącznie standardowy, POSIX\-owy język \fBbc\fP. .IP "\-q, \-\-quiet" Nie wyświetla zwykłego przywitania GNU bc. .IP "\-v, \-\-version" Wypisuje numer wersji, informację o prawach autorskich i kończy działanie. .SS LICZBY Najbardziej podstawowym elementem w \fBbc\fP jest liczba. Liczby są liczbami dowolnej dokładności. Dokładność ta odnosi się zarówno do części całkowitej, jak i do ułamkowej. Wszystkie liczby są reprezentowane wewnętrznie w postaci dziesiętnej i wszystkie obliczenia prowadzone są w układzie dziesiętnym. (Opisywana wersja obcina wyniki operacji dzielenia i mnożenia). Liczby mają dwa atrybuty: długość i dokładność. [od tłum.: (org.scale) \- w tłumaczeniu używane będzie słowo \[Bq]dokładność\[rq] w znaczeniu zbliżonym do znanego np. z obsługi kalkulatorów] Długość jest całkowitą liczbą cyfr dziesiętnych liczby, używanej przez \fBbc\fP do jej reprezentacji, zaś dokładność jest całkowitą liczbą cyfr dziesiętnych po kropce dziesiętnej. Na przykład: .nf .RS .000001 ma długość 6 i dokładność 6. 1935.000 ma długość 7 i dokładność 3. .RE .fi .SS ZMIENNE Liczby przechowywane są w dwu rodzajach zmiennych, zmiennych prostych i tablicach. Zarówno zmienne proste, jak i tablice mają nazwy. Nazwy zaczynają się od litery, po której następuje dowolna liczba liter, cyfr i znaków podkreślenia. Wszystkie litery muszą być małe. (Nazwy w pełni alfanumeryczne są rozszerzeniem. W POSIX\-owym \fBbc\fP wszystkie nazwy są pojedynczymi małymi literami). Rodzaj zmiennej wynika z kontekstu, gdyż po nazwie każdej zmiennej tablicowej wystąpią nawiasy ([]). .PP Istnieją cztery zmienne specjalne: \fBscale\fP, \fBibase\fP, \fBobase\fP oraz \fBlast\fP. \fBscale\fP określa, jak niektóre operacje używają cyfr po kropce dziesiętnej. Domyślną wartością \fBscale\fP jest 0. \fBibase\fP oraz \fBobase\fP określają podstawę pozycyjnego systemu liczbowego przy konwersji wejścia i wyjścia. Domyślną podstawą zarówno dla wejścia, jak i dla wyjścia jest 10. \fBlast\fP (rozszerzenie standardu) jest zmienną, która przechowuje wartość ostatnio wydrukowanej liczby. Zmienne te będą omówione szczegółowo później, w odpowiedniej części. Wszystkie z nich mogą mieć przypisywane wartości, jak również mogą być używane w wyrażeniach. .SS KOMENTARZE Komentarze w \fBbc\fP rozpoczynają się od znaków \fB/*\fP, a kończą znakami \fB*/\fP. Komentarze mogą zaczynać się w dowolnym miejscu i na wejściu pojawiają się jako pojedyncze spacje. (Powoduje to, że komentarze są ogranicznikami innych elementów wejścia. Na przykład, komentarz nie może znajdować się w środku nazwy zmiennej). Komentarze obejmują znaki nowej linii (końca linii) pomiędzy początkiem a końcem komentarza. .PP Do zapewnienia obsługi skryptów dla \fBbc\fP, jako rozszerzenie dodano komentarz w pojedynczym wierszu. Komentarz jednowierszowy rozpoczyna się znakiem \fB#\fP i rozciąga się do końca wiersza. Znak końca linii nie jest tu częścią komentarza i jest przetwarzany jak zwykle. .SS WYRAŻENIA Liczbami posługują się wyrażenia i instrukcje. Ponieważ język został zaprojektowany jako interaktywny, instrukcje i wyrażenia wykonywane są niezwłocznie. Nie ma żadnego programu \[Bq]głównego\[rq] (\[Bq]main\[rq]). Zamiast tego, kod jest wykonywany zaraz po jego napotkaniu. (Funkcje, omówione szczegółowo dalej, są zdefiniowane po ich napotkaniu). .PP Proste wyrażenie jest po prostu stałą. \fBbc\fP zamienia stałe na wewnętrzne liczby dziesiętne przy użyciu bieżącej podstawy systemu dla wprowadzania, podanej w zmiennej \fBibase\fP. (Istnieje wyjątek dla funkcji). Dopuszczalnymi wartościami \fBibase\fP są 2 do 36 (wartości większe od 16 są rozszerzeniem). Przypisanie \fBibase\fP wartości spoza tego zakresu nada jej wartość 2 lub 36. Liczby wejściowe mogą zawierać znaki 0\[en]9 oraz A\[en]Z (Uwaga: muszą to być wielkie litery. Małe litery są nazwami zmiennych). Liczby jednocyfrowe mają zawsze wartość cyfry, bez względu na wartość \fBibase\fP. (tj. A = 10). Dla liczb wielocyfrowych \fBbc\fP zamienia wszystkie cyfry wejściowe większe bądź równe \fBibase\fP na wartość \fBibase\-1\fP. Powoduje to, że liczba \fBZZZ\fP będzie zawsze największą trzycyfrową liczbą przy danej podstawie systemu dla wejścia. .PP Pełne wyrażenia są podobne do występujących w wielu językach wysokiego poziomu. Ponieważ występuje tylko jeden rodzaj liczb, nie ma reguł określających użycie różnych typów. Zamiast tego istnieją reguły dotyczące dokładności wyrażeń. Każde wyrażenie ma określoną dokładność. Zależy ona od dokładności pierwotnych liczb, wykonywanego działania i, w wielu przypadkach, wartości zmiennej \fBscale\fP. Dopuszczalnymi wartościami zmiennej \fBscale\fP są liczby od 0 aż do maksymalnej liczby, jaka może być reprezentowana jako całkowita (integer) w języku C. .PP W podanych poniżej opisach dopuszczalnych wyrażeń, \[Bq]wyrażenie\[rq] określa pełne wyrażenie a \[Bq]zmienna\[rq] określa zmienną prostą lub tablicową. Zmienną prostą jest po prostu .RS \fInazwa\fP .RE a zmienna tablicowa jest określona jako .RS .\"\fIname\fR[\fIexpr\fR] \fInazwa\fP[\fIwyrażenie\fP] .RE Dokładność wyniku jest maksymalną z dokładności użytych w nim wyrażeń, chyba że podano inaczej. .IP "\- wyrażenie" Wynikiem jest wartość przeciwna do wyrażenia. .IP "++ zmienna" Zmienna jest powiększana o jeden a wynikiem wyrażenia jest ta nowa wartość. .IP "\-\- zmienna" Zmienna jest pomniejszana o jeden a wynikiem wyrażenia jest ta nowa wartość. .IP "zmienna ++" Wynikiem wyrażenia jest wartość zmiennej, a następnie zmienna jest powiększana o jeden. .IP "zmienna \-\-" Wynikiem wyrażenia jest wartość zmiennej, a następnie zmienna jest pomniejszana o jeden. .IP "wyrażenie + wyrażenie" Wynikiem tego wyrażenia jest suma obu wyrażeń. .IP "wyrażenie \- wyrażenie" Wynikiem tego wyrażenia jest różnica obu wyrażeń. .IP "wyrażenie * wyrażenie" Wynikiem tego wyrażenia jest iloczyn obu wyrażeń. .IP "wyrażenie / wyrażenie" Wynikiem tego wyrażenia jest iloraz obu wyrażeń. Liczba cyfr po kropce dziesiętnej wyniku jest równa wartości zmiennej \fBscale\fP. .IP "wyrażenie % wyrażenie" Wynikiem tego wyrażenia jest \[Bq]reszta\[rq] z dzielenia obliczana w następujący sposób. W celu obliczenia a%b, obliczane jest najpierw a/b z dokładnością do \fBscale\fP cyfr dziesiętnych. Wynik używany jest do obliczenia a\-(a/b)*b z dokładnością określoną jako maksymalna z \fBscale\fP+scale(b) oraz scale(a). Jeżeli \fBscale\fP ustawiona jest na zero, zaś oba wyrażenia są całkowite to wyrażenie to jest funkcją reszty całkowitej. .IP "wyrażenie ^ wyrażenie" Wynikiem tego wyrażenia jest wartość pierwszego z wyrażeń podniesiona do potęgi określonej przez drugie. Drugie wyrażenie musi być liczbą całkowitą. (Jeśli drugie wyrażenie nie jest całkowite, to emitowane jest ostrzeżenie a wyrażenie jest obcinane tak, by otrzymać wartość całkowitą). Liczba cyfr ułamkowych wyniku wynosi \fBscale\fP, jeśli wykładnik jest ujemny. Jeżeli jest on dodatni, to dokładność (liczba cyfr po kropce dziesiętnej) wyniku stanowi minimum z dokładności pierwszego wyrażenia przemnożonej przez wartość wykładnika i maksimum z \fBscale\fP i dokładności pierwszego wyrażenia. To znaczy: scale(a^b) = min(scale(a)*b, max( \fBscale\fP, scale(a))). Należy pamiętać, że wyrażenie^0 zawsze zwraca wartość 1. .IP "( wyrażenie )" Nawiasy wymuszają zmianę standardowych priorytetów przy obliczaniu wyrażenia. .IP "zmienna = wyrażenie" Zmiennej przypisywana jest wartość wyrażenia. .IP "zmienna = wyrażenie" jest to równoważne zapisowi \[Bq]zmienna = zmienna wyrażenie\[rq], z wyjątkiem tego, iż część \[Bq]zmienna\[rq] jest wyliczana tylko raz. Może to być istotne, jeśli \[Bq]zmienna\[rq] jest tablicą. .PP Wyrażenia relacyjne są specjalnym rodzajem wyrażeń, zwracającym zawsze wartość 0 lub 1: zero jeśli relacja jest fałszywa, zaś 1 jeżeli jest prawdziwa. Mogą one występować w dowolnych dozwolonych wyrażeniach. (POSIX bc wymaga, by wyrażenia relacyjne były używane wyłącznie w instrukcjach if, while i for oraz aby było w nich użyte tylko jedno sprawdzenie relacji). Operatorami relacji są: .IP "wyrażenie1 < wyrażenie2" Wynikiem jest 1, jeśli wyrażenie1 jest mniejsze niż wyrażenie2. .IP "wyrażenie1 <= wyrażenie2" Wynikiem jest 1, gdy wyrażenie jest mniejsze bądź równe wyrażenie2. .IP "wyrażenie1 > wyrażenie2" Wynikiem jest 1, jeśli wyrażenie1 jest większe niż wyrażenie2. .IP "wyrażenie1 >= wyrażenie2" Wynikiem jest 1, gdy wyrażenie1 jest większe bądź równe wyrażenie2. .IP "wyrażenie1 == wyrażenie2" Wynikiem jest 1, gdy wyrażenie1 jest równe wyrażenie2. .IP "wyrażenie != wyrażenie2" Wynikiem jest 1, gdy wyrażenie1 nie jest równe wyrażenie2. .PP Dozwolone są także operacje logiczne. (POSIX \fBbc\fP NIE zawiera operacji logicznych). Wynikami wszystkich operacji logicznych są 0 lub 1 (dla fałszu i prawdy), tak jak dla wyrażeń relacyjnych. Operatorami logicznymi są: .IP !wyrażenie Zaprzeczenie. Wynikiem jest 1, jeśli wyrażenie ma wartość 0. .IP "wyrażenie && wyrażenie" Koniunkcja. Wynikiem jest 1, jeżeli oba wyrażenia są niezerowe. .IP "wyrażenie || wyrażenie" Alternatywa. Wynikiem jest 1, jeśli dowolne z wyrażeń jest niezerowe. .PP Wyrażenia mają następujący priorytet (od najniższego do najwyższego): .nf .RS operator ||, wiązanie lewe operator &&, wiązanie lewe operator !, niezwiązany operatory relacji, wiązanie lewe operator przypisania, wiązanie prawe operatory + i \-, wiązanie lewe operatory *, / i %, wiązanie lewe operator ^, wiązanie prawe jednoargumentowy operator \-, niezwiązany operatory ++ i \-\-, niezwiązane .RE .fi .PP Kolejność wykonywania została dobrana tak, by programy zgodne z POSIX \fBbc\fP działały poprawnie. Powoduje to, że operatory relacyjne i logiczne, użyte w wyrażeniach przypisania, będą wykazywać niecodzienne zachowywanie. Weźmy następujące wyrażenie: .RS a = 3 < 5 .RE .PP Większość programistów C uważałaby, że przypisze ono wynik operacji \[Bq]3 < 5\[rq] (wartość 1) zmiennej \[Bq]a\[rq]. Tymczasem w \fBbc\fP nadaje ono wartość 3 zmiennej \[Bq]a\[rq], a następnie porównuje 3 z 5. Używając operatorów relacji i operatorów logicznych z operatorami przypisania najlepiej jest posłużyć się nawiasami. .PP \fBbc\fP obsługuje jeszcze kilka innych wyrażeń specjalnych. Związane są one z funkcjami definiowanymi przez użytkownika i funkcjami standardowymi. Wszystkie one mają postać \[Bq]\,\fInazwa\/\fP\fB(\,\fP\fIparametry\/\fP\fB)\fP\[rq]. Funkcje definiowane przez użytkownika opisano w sekcji \fBFunkcje\fP. Funkcjami standardowymi są: .IP "length ( wyrażenie )" Wynikiem funkcji length jest liczba cyfr znaczących w wyrażeniu. .IP "read ( )" Funkcja ta, będąca rozszerzeniem, odczytuje liczbę ze standardowego wejścia, niezależnie od miejsca użycia funkcji. Strzeż się \-\- może to spowodować kłopoty przy przeplataniu się danych i programu ze standardowego wejścia. Najlepszym zastosowaniem tej funkcji jest użycie jej w uprzednio napisanym programie, który wymaga wprowadzania danych przez użytkownika, ale nigdy nie pozwala na wprowadzanie kodu programu. Wynikiem działania funkcji read jest liczba odczytana ze standardowego wejścia z konwersją układu liczbowego według aktualnej wartości zmiennej \fBibase\fP. .IP "scale ( wyrażenie )" Wynikiem funkcji scale jest liczba cyfr po kropce dziesiętnej w wyrażeniu będącym jej parametrem. .IP "sqrt ( wyrażenie )" Wynikiem funkcji sqrt jest pierwiastek kwadratowy z wyrażenia. Jeżeli wyrażenie ma wartość ujemną, to generowany jest błąd wykonania. .SS INSTRUKCJE Instrukcje (jak w większości języków algorytmicznych) umożliwiają sterowanie kolejnością wykonywania wyrażeń. W \fBbc\fP instrukcje wykonywane są bezzwłocznie, \[Bq]tak szybko jak to jest możliwe\[rq]. Wykonanie odbywa się gdy napotkano znak nowej linii i istnieje jedna lub więcej pełna instrukcja. W związku z takim natychmiastowym wykonaniem, znaki nowej linii są bardzo istotne w \fBbc\fP. W rzeczywistości, jako organiczniki instrukcji używane są zarówno znaki nowej linii, jak i średniki. Nieprawidłowo umieszczony znak nowej linii spowoduje błąd składni. Ponieważ znaki nowej linii rozdzielają instrukcje, możliwe jest ich ukrycie (przed interpretacją) przy pomocy znaku odwrotnego ukośnika. Sekwencja \[Bq]\e\[rq], gdzie jest znakiem nowej linii postrzegana jest przez \fBbc\fP jako znak zwykłej spacji zamiast znaku nowej linii. Poniżej umieszczono listę instrukcji \fBbc\fP i ich znaczenia (elementy umieszczone w nawiasach kwadratowych ([]) są opcjonalnymi częściami instrukcji): .IP wyrażenie Instrukcja ta wykonuje dwie rzeczy. Jeżeli wyrażenie rozpoczyna się od \[Bq] ...\[rq], to jest traktowane jak instrukcja przypisania. Jeśli wyrażenie nie jest instrukcją przypisania, to wyrażenie jest wyliczane i drukowane na standardowym wyjściu. Po wydrukowaniu liczby drukowany jest znak nowej linii. Na przykład, \[Bq]a=1\[rq] jest instrukcją przypisania, a \[Bq](a=1)\[rq] jest wyrażeniem zawierającym przypisanie. Wszystkie liczby drukowane są przy użyciu systemu pozycyjnego określonego zmienną \fBobase\fP. Dopuszczalnymi wartościami \fBobase\fP są 2 do BC_BASE_MAX. (Patrz sekcja OGRANICZENIA). Dla podstaw systemu od 2 do 16 używana jest zwyczajowa metoda zapisu liczb. Dla podstaw większych od 16 \fBbc\fP posługuje się metodą cyfr wieloznakowych wyświetlania liczb, gdzie każda z kolejnych cyfr wyświetlana jest jako liczba dziesiętna. Cyfry wieloznakowe oddzielane są odstępami. Każda z cyfr zawiera tyle znaków, ile jest niezbędnych do przedstawienia dziesiętnego wartości \[Bq]obase\-1\[rq]. Ponieważ liczby mają dowolną dokładność, niektóre z liczb mogą nie dać wydrukować się w pojedynczym wierszu. Takie długie liczby zostaną podzielone między wiersze przy zastosowaniu \[Bq]\e\[rq] jako ostatniego znaku wiersza. Maksymalną liczbą znaków drukowanych w wierszu jest 70. Z powodu interaktywnego charakteru \fBbc\fP drukowanie liczby ma efekt uboczny w postaci przypisania wydrukowanej wartości do specjalnej zmiennej o nazwie \fBlast\fP. Umożliwia to użytkownikowi odtworzenie ostatnio wydrukowanej wartości bez potrzeby ponownego wpisywania wyrażenia, które ją wydrukowało. Nadawanie wartości zmiennej \fBlast\fP jest dozwolone; spowoduje ono zastąpienie ostatnio wydrukowanej wartości wartością przypisaną. Nowo przypisana wartość pozostanie aż do wydrukowania kolejnej liczby lub nadania \fBlast\fP innej wartości. (Niektóre z implementacji mogą dopuszczać użycie pojedynczej kropki (.), niebędącej częścią liczby, jako skróconej notacji dla \fBlast\fP). .IP łańcuch Na wyjściu drukowany jest łańcuch znakowy. Łańcuchy rozpoczynają się znakiem cudzysłowu i zawierają wszystkie znaki do następnego znaku cudzysłowu. Wszystkie znaki, włącznie ze znakami nowej linii, traktowane są dosłownie. Po wydrukowaniu łańcucha nie jest drukowany znak nowej linii. .IP "\fBprint\fP lista" Instrukcja print (rozszerzenie) umożliwia użycie innego sposobu wydruku wyników. \[Bq]Lista\[rq] jest listą łańcuchów i wyrażeń oddzielonych przecinkami. Każdy łańcuch czy wyrażenie drukowany jest w kolejności występowania na liście. Nie jest drukowany kończący znak nowej linii (przejście do następnego wiersza). Wyliczana jest wartość wyrażeń; jest ona drukowana i przypisywana zmiennej \fBlast\fP. Łańcuchy użyte w instrukcji print są drukowane na wyjściu i mogą zawierać znaki specjalne. Znaki specjalne rozpoczynają się znakiem odwrotnego ukośnika (\e). \fBbc\fP rozpoznaje następujące znaki specjalne: \[Bq]a\[rq] (dzwonek, bell), \[Bq]b\[rq] (backspace), \[Bq]f\[rq] (wysunięcie strony, form feed), \[Bq]n\[rq] (nowa linia, newline), \[Bq]r\[rq] (powrót karetki, carriage return), \[Bq]q\[rq] (cudzysłów, double quote), \[Bq]t\[rq] (tabulacja, tab) oraz \[Bq]\e\[rq] (odwrotny ukośnik, backslash). Inne znaki występujące po odwrotnym ukośniku będą ignorowane. .IP "{ lista_instrukcji }" Jest to instrukcja grupowania. Pozwala na grupowanie wielu instrukcji do wykonania. .IP "\fBif (\fP wyrażenie \fB)\fP instrukcja1 [\fBelse\fP instrukcja2]" Instrukcja if oblicza wyrażenie i wykonuje instrukcję1 bądź instrukcję2 w zależności od wartości wyrażenia. Jeżeli wyrażenie jest niezerowe, wykonywana jest instrukcja1. Jeśli występuje instrukcja2 a wartością wyrażenia jest 0, to wykonywana jest instrukcja2. (Klauzula else instrukcji if jest rozszerzeniem). .IP "\fBwhile\fP ( wyrażenie ) instrukcja" Instrukcja while powtarza wykonywanie danej instrukcji póki wyrażenie jest niezerowe. Oblicza ona wartość wyrażenia przed każdym wykonaniem instrukcji. Przerwanie pętli powodowane jest zerową wartością wyrażenia lub wykonaniem instrukcji break (przerwania). .IP "\fBfor (\fP [wyr1] ; [wyr2] ; [wyr3] \fB)\fP instrukcja" Instrukcja for kontroluje powtarzane wykonanie danej instrukcji. Przed pętlą obliczane jest wyrażenie1. Wyrażenie2 jest obliczane przed każdym wykonaniem instrukcji. Jeśli jest niezerowe, to wykonywana jest instrukcja. Jeśli ma ono wartość zero, to pętla jest przerywana. Po każdym wykonaniu danej instrukcji wyliczana jest wartość wyrażenia3 przed ponownym wyliczeniem wyrażenia2. Jeżeli pominięto wyrażenie1 lub wyrażenie3, to nic nie jest obliczane w chwili, gdy powinna być określana ich wartość. Jeżeli pominięto wyrażenie2, to jest ono zastępowane wartością 1. (Wyrażenie opcjonalne stanowią rozszerzenie. \fBbc\fP w POSIXie wymaga wszystkich trzech wyrażeń). Poniższy kod jest równoważny instrukcji for: .nf .RS wyrażenie1; while (wyrażenie2) { instrukcja; wyrażenie3; } .RE .fi .IP \fBbreak\fP Instrukcja ta powoduje wymuszone zakończenie ostatniej obejmującej ją instrukcji while lub for. .IP \fBcontinue\fP Instrukcja continue (rozszerzenie) powoduje rozpoczęcie kolejnej iteracji przez ostatnią obejmującą ją instrukcję for. .IP \fBhalt\fP Instrukcja halt (rozszerzenie) jest instrukcją nakazującą preprocesorowi \fBbc\fP zakończenie pracy (ale tylko wtedy gdy instrukcja ta jest wykonywana). Na przykład, \[Bq]if (0 == 1) halt\[rq] nie spowoduje przerwania pracy \fBbc\fP, gdyż instrukcja halt nie będzie wykonana. .IP \fBreturn\fP Zwraca wartość zero jako wynik funkcji. (Patrz sekcja dotycząca funkcji). .IP "\fBreturn\fP ( wyrażenie )" Zwraca wartość wyrażenia jako wynik funkcji. (Patrz sekcja dotycząca funkcji). Nawiasy nie są wymagane, co jest rozszerzeniem GNU bc. .SS PSEUDOINSTRUKCJE Te instrukcje nie są instrukcjami w tradycyjnym sensie tego terminu. Nie są one instrukcjami wykonywanymi. Ich funkcja jest wykonywana podczas \[Bq]kompilacji\[rq]. .IP \fBlimits\fP Wypisuje lokalne ograniczenia narzucone przez lokalna wersję \fBbc\fP. Jest to rozszerzenie. .IP \fBquit\fP Po odczycie instrukcji quit procesor \fBbc\fP kończy pracę, niezależnie od tego, gdzie wystąpiła ta instrukcja. Na przykład, \[Bq]if (0 == 1) quitr\[rq] spowoduje zakończenie pracy \fBbc\fP. .IP \fBwarranty\fP Wypisuje dłuższą notkę na temat gwarancji. Jest to rozszerzenie. .SS FUNKCJE Funkcje dostarczają sposobu definiowania obliczeń, które mogą być wykonane później. Funkcje w \fBbc\fP zawsze obliczają wartość i zwracają ją do miejsca wywołania. Definicje funkcji są \[Bq]dynamiczne\[rq] w tym sensie, że funkcja pozostaje niezdefiniowana dopóki na wejściu nie zostanie odczytana jej definicja. Definicja ta jest następnie używana dopóki nie zostanie napotkana inna definicja funkcji o tej samej nazwie. Wówczas nowa definicja zastępuje starszą. Funkcja definiowana jest następująco: .nf .RS \fBdefine \fP\fInazwa \fP\fB( \fP\fIparametry \fP\fB) { \fP\fInowa_linia lista_auto lista_instrukcji \fP\fB}\fP .RE .fi Wywołanie funkcji jest po prostu wyrażeniem postaci \[Bq]\,\fInazwa\/\fP\fB(\,\fP\fIparametry\/\fP\fB)\fP\[rq]. .PP Parametry są liczbami lub tablicami (rozszerzenie). W definicji funkcji definiuje się równocześnie zero lub więcej jej parametrów przez podanie ich nazw rozdzielonych przecinkami. Liczby są jedynymi parametrami wywoływanymi przez wartość. Tablice podawane są w definicji parametrów przy pomocy notacji \[Bq]\,\fInazwa\/\fP\fB[]\fP\[rq]. W wywołaniu funkcji parametry rzeczywiste dla parametrów numerycznych są pełnymi wyrażeniami. Do przekazywania tablic używana jest ta sama notacja, co przy definiowaniu parametrów typu tablicowego. Dana tablica przesyłana jest do funkcji przez wartość. Ponieważ definicje funkcji są dynamiczne, w trakcie wywoływania funkcji sprawdzana jest liczba i typy jej parametrów. Niezgodność liczby parametrów lub ich typów powoduje błąd wykonania. Błąd wykonania pojawi się także przy próbie wywołania niezdefiniowanej funkcji. .PP \fIlista_auto\fP jest opcjonalną listą zmiennych, do użytku \[Bq]lokalnego\[rq]. A oto składnia tej listy (jeśli występuje): \[Bq]\fBauto \fP\fInazwa\fP, ... ;\[rq]. Średnik jest opcjonalny. Każda z \fInazw\fP jest nazwą auto\-zmiennej. Tablice mogą być podane przy użyciu takiej samej składni jak w parametrach. Na początku funkcji wartości tych zmiennych odkładane są na stosie. Następnie zmienne są inicjowane zerami i używane w czasie wykonywania funkcji. Przy zakończeniu funkcji zmienne są zdejmowane ze stosu, tak że przywracana jest ich pierwotna wartość (z momentu wywołania funkcji). Parametry te są faktycznie zmiennymi auto inicjowanymi wartościami dostarczonymi w wywołaniu funkcji. Zmienne typu auto różnią się od tradycyjnych zmiennych lokalnych, gdyż jeśli funkcja A woła funkcję B, to B może posługiwać się zmiennymi auto funkcji A po prostu używając tych samych nazw, chyba że funkcja B traktuje je jako zmienne auto. Ponieważ zmienne auto i parametry składowane są na stosie, to \fBbc\fP obsługuje funkcje rekurencyjne. .PP Ciało funkcji jest listą instrukcji \fBbc\fP. I znów, jak w części zasadniczej, instrukcje oddzielane są średnikami lub znakami nowej linii. Instrukcje return (powrót) powodują zakończenie funkcji i zwrócenie wartości. Istnieją dwa warianty instrukcji return. Pierwsza postać, \[Bq]\fBreturn\fP\[rq], zwraca wartość 0 do wywołującego wyrażenia. Druga postać, \[Bq]\fBreturn ( \fP\fIwyrażenie \fP\fB)\fP\[rq], oblicza wartość wyrażenia i zwraca ją do wyrażenia wołającego. Każda funkcja domyślnie kończy się niejawną instrukcją \[Bq]\fBreturn (0)\fP\[rq]. Pozwala to na funkcji na zakończenie działania i zwrócenie zera bez jawnej instrukcji powrotu. .PP Funkcje inaczej korzystają ze zmiennej \fBibase\fP. Wszystkie stałe w obrębie ciała funkcji będą konwertowane przy zastosowaniu wartości \fBibase\fP w momencie wywołania funkcji. Zmiany \fBibase\fP w czasie wykonywania funkcji są ignorowane, z wyjątkiem funkcji standardowej \fBread\fP, która zawsze do konwersji liczb wykorzystuje bieżącą wartość \fBibase\fP. .PP GNU \fBbc\fP zawiera kilka rozszerzeń związanych z funkcjami. Pierwszym jest nieco luźniejszy format definicji funkcji. Standard wymaga, by nawias otwierający znajdował się w tym samym wierszu, co słowo kluczowe \fBdefine\fP, a wszystkie pozostałe części w kolejnych wierszach. Opisywana tu wersja \fBbc\fP zezwala na dowolną liczbę znaków nowej linii przed i po nawiasie otwierającym funkcji. Na przykład, dozwolone są poniższe definicje. .nf .RS \f(CW define d (n) { return (2*n); }\fP \f(CWdefine d (n)\fP \f(CW { return (2*n); }\fP .RE .fi .PP Funkcje mogą być zdefiniowane jako \fBvoid\fP. Funkcja void nie zwraca wartości, więc nie może być używana w miejscach, które wymagają wartości. Po wywołaniu funkcja void nie produkuje żadnego wyjścia. Słowo kluczowe \fBvoid\fP występuje pomiędzy słowem kluczowym \fBdefine\fP a nazwą funkcji. Na przykład prosimy rozważyć poniższy skrypt: .nf .RS \f(CW define py (y) { print "\-\-\->", y, "<\-\-\-", "\en"; }\fP \f(CWdefine void px (x) { print "\-\-\->", x, "<\-\-\-", "\en"; }\fP \f(CWpy(1)\fP \f(CW\-\-\->1<\-\-\-\fP \f(CW0\fP \f(CWpx(1)\fP \f(CW\-\-\->1<\-\-\-\fP .RE .fi Ponieważ \fBpy\fP nie jest funkcją void, to wywołanie \fBpy(1)\fP wyświetla pożądane wyjście, a następnie wypisuje w drugiej linii wartość tej funkcji. Ponieważ wartością funkcji, która nie zawiera instrukcji return, jest zero, to właśnie zero zostanie wypisane. W przypadku funkcji \fBpx(1)\fP zero nie jest wypisywane, ponieważ ta funkcja jest funkcją void. .PP Także dodano wywoływanie tablic przez zmienną. Aby zadeklarować wywołanie przez zmienną tablicową, należy zadeklarować parametr tablicowy w definicji funkcji jako \[Bq]\,\fI*nazwa\/\fP\fB[]\fP\[rq]. Wywołanie funkcji jest takie samo, jak w przypadku wywołania przez wartość. .SS "BIBLIOTEKA MATEMATYCZNA" Jeżeli \fBbc\fP wywoływane jest z opcją \fB\-l\fP, to wstępnie wczytywana jest biblioteka matematyczna (math library), a domyślna liczba cyfr dziesiętnych (scale) ustawiana jest na 20. Funkcje matematyczne obliczają swe wyniki z dokładnością określoną w momencie ich wywołania. Bibilioteka matematyczna definiuje następujące funkcje: .IP "s (\,\fIx\/\fP)" Sinus x, x podawany jest w radianach. .IP "c (\,\fIx\/\fP)" Cosinus x, x w radianach. .IP "a (\,\fIx\/\fP)" Arcus tangens x; arcus tangens zwraca radiany. .IP "l (\,\fIx\/\fP)" Logarytm naturalny z x. .IP "e (\,\fIx\/\fP)" Funkcja wykładnicza \- e do potęgi x. .IP "j (\,\fIn,x\/\fP)" Funkcja Bessela rzędu n (całkowitego) z argumentem x. .SS PRZYKŁADY W powłoce /bin/sh, poniższe polecenie przypisuje wartość liczby \[Bq]Pi\[rq] zmiennej środowiska \fBpi\fP. .RS \f(CW pi=$(echo "scale=10; 4*a(1)" | bc \-l)\fP .RE .PP Poniżej podano definicję funkcji wykładniczej używanej w bibliotece matematycznej. Funkcja ta napisana jest w \fBbc\fP standardu POSIX. .nf .RS \f(CW scale = 20\fP \f(CW/* wykorzystuje fakt, że e^x = (e^(x/2))^2\fP \f(CW Gdy x jest dostatecznie małe, używamy szeregu:\fP \f(CW e^x = 1 + x + x^2/2! + x^3/3! + ...\fP \f(CW*/\fP \f(CWdefine e(x) {\fP \f(CW auto a, d, e, f, i, m, v, z\fP \f(CW /* Sprawdzenie znaku x. */\fP \f(CW if (x<0) {\fP \f(CW m = 1\fP \f(CW x = \-x\fP \f(CW }\fP \f(CW /* przewidywane x */\fP \f(CW z = scale;\fP \f(CW scale = 4 + z + .44*x;\fP \f(CW while (x > 1) {\fP \f(CW f += 1;\fP \f(CW x /= 2;\fP \f(CW }\fP \f(CW /* inicjowanie zmiennych */\fP \f(CW v = 1+x\fP \f(CW a = x\fP \f(CW d = 1\fP \f(CW for (i=2; 1; i++) {\fP \f(CW e = (a *= x) / (d *= i)\fP \f(CW if (e == 0) {\fP \f(CW if (f>0) while (f\-\-) v = v*v;\fP \f(CW scale = z\fP \f(CW if (m) return (1/v);\fP \f(CW return (v/1);\fP \f(CW }\fP \f(CW v += e\fP \f(CW }\fP \f(CW}\fP .RE .fi .PP Poniższy kod posługuje się rozszerzonymi cechami \fBbc\fP do uzyskania prostego programu liczącego salda książeczki czekowej. Najlepiej byłoby zachować go w pliku, tak by mógł być wykorzystany wielokrotnie bez potrzeby każdorazowego przepisywania. .nf .RS \f(CW scale=2\fP \f(CWprint "\enProgram książeczki czekowej!\en"\fP \f(CWprint " Pamiętaj, wpłaty są transakcjami ujemnymi.\en"\fP \f(CWprint " Koniec \- transakcja zerowa.\en\en"\fP \f(CWprint "Saldo początkowe? "; bal = read()\fP \f(CWbal /= 1\fP \f(CWprint "\en"\fP \f(CWwhile (1) {\fP \f(CW "bieżące saldo = "; bal\fP \f(CW "transakcja? "; trans = read()\fP \f(CW if (trans == 0) break;\fP \f(CW bal \-= trans\fP \f(CW bal /= 1\fP \f(CW}\fP \f(CWquit\fP .RE .fi .PP Poniżej zamieszczono definicję rekurencyjnej funkcji silni. .nf .RS \f(CW define f (x) {\fP \f(CW if (x <= 1) return (1);\fP \f(CW return (f(x\-1) * x);\fP \f(CW}\fP .RE .fi .SS "OPCJE READLINE I LIBEDIT" GNU \fBbc\fP może zostać skompilowany (przez opcję konfiguracji) tak, by posługiwał się biblioteką GNU edytora wejścia o nazwie \fBreadline\fP lub też biblioteką BSD \fBlibedit\fP. Umożliwia to użytkownikowi edycję wierszy przed wysłaniem ich do \fBbc\fP. Pozwala też na wykorzystanie historii poprzednio wprowadzonych wierszy. Przy wybraniu tej opcji \fBbc\fP zawiera dodatkową zmienną specjalną. Ta specjalna zmienna, \fBhistory\fP, przechowuje liczbę zachowywanych wierszy historii. Dla \fBreadline\fP, wartość \-1 oznacza, że przechowywana jest nieograniczona liczba wierszy historii. Ustawienie wartości \fBhistory\fP na liczbę dodatnią ogranicza liczbę przechowywanych wierszy historii do podanej liczby. Wartość zero wyłącza funkcję historii wprowadzonych wierszy. Wartością domyślną jest 100. Więcej informacji można znaleźć w podręcznikach użytkownika dla bibliotek GNU \fBreadline\fP i \fBhistory\fP oraz BSD \fBlibedit\fP. Nie można równocześnie włączyć zarówno \fBreadline\fP, jak i \fBlibedit\fP. .SS RÓŻNICE Niniejsza wersja \fBbc\fP została zbudowana, bazując na projekcie POSIX P1003.2/D11 i zawiera kilka różnic i rozszerzeń w stosunku do tego dokumentu i tradycyjnych realizacji. Nie jest wykonana w tradycyjny sposób, wykorzystujący polecenie \fBdc\fP(1). Wersja ta jest pojedynczym procesem, analizującym i uruchamiającym kod binarny będący tłumaczeniem programu. Istnieje \[Bq]nieudokumentowana\[rq] opcja (\-c) powodująca, że program wyświetla kod binarny na standardowym wyjściu zamiast wykonywania go. Używana była ona głównie do debugowania analizatora składni i przy przygotowaniu biblioteki matematycznej. .PP Głównym źródłem różnic są rozszerzenia, w których jakaś cecha, możliwość programu jest rozbudowana w celu dodania funkcjonalności, oraz dodatki, gdzie dodano nowe możliwości. Poniżej podano listę różnic i rozszerzeń. .IP "Zmienna środowiska LANG" Niniejsza wersja nie spełnia standardu POSIX przetwarzania zmiennej środowiska LANG i wszystkich zmiennych środowiska rozpoczynających się na LC_. .IP nazwy Tradycyjny i POSIXowy \fBbc\fP zawierają jednoliterowe nazwy funkcji, zmiennych i tablic. Zostały one rozszerzone do nazw wieloznakowych, rozpoczynających się literą i mogących zawierać litery, cyfry i znaki podkreślenia. .IP "Łańcuchy znakowe" Łańcuchy nie mogą zawierać znaków NUL. POSIX stwierdza, że wszystkie znaki muszą być zawarte w łańcuchach. .IP last POSIX \fBbc\fP nie zawiera zmiennej \fBlast\fP. Niektóre implementacje \fBbc\fP używają kropki (.) w podobny sposób. .IP porównania POSIX \fBbc\fP dopuszcza porównania wyłącznie w instrukcjach if, while oraz w drugim wyrażeniu instrukcji for. Dodatkowo, w każdej z tych instrukcji dopuszczalna jest tylko jedna operacja porównania (relacji). .IP "instrukcja if, klauzula else" POSIX \fBbc\fP nie zawiera klauzuli else. .IP "instrukcja for" POSIX \fBbc\fP wymaga, by w instrukcji for występowały wszystkie wyrażenia. .IP "&&, ||, !" POSIX \fBbc\fP nie zawiera operatorów logicznych. .IP "funkcja read" POSIX \fBbc\fP nie zawiera funkcji read. .IP "instrukcja print" POSIX \fBbc\fP nie zawiera instrukcji print. .IP "instrukcja continue" POSIX \fBbc\fP nie zawiera instrukcji continue. .IP "instrukcja return" POSIX \fBbc\fP wymaga nawiasów wokół zwracanego wyrażenia. .IP "parametry tablicowe" POSIX \fBbc\fP nie obsługuje (obecnie) w pełni parametrów tablicowych. Gramatyka POSIX zezwala na użycie tablic w definicjach funkcji, ale nie zapewnia metody przekazania tablicy jako bieżącego parametru. (Jest to najprawdopodobniej przeoczenie w zdefiniowanej gramatyce.) Tradycyjne implementacje \fBbc\fP mają jedynie wywołanie parametrów tablicowych przez wartość. .IP "format funkcji" POSIX \fBbc\fP wymaga, by nawias otwierający był w tym samym wierszu, co słowo kluczowe \fBdefine\fP, instrukcja \fBauto\fP natomiast w następnym wierszu. .IP "=+, =\-, =*, =/, =%, =^" POSIX \fBbc\fP nie wymaga, by były zdefiniowane powyższe operatory przypisania \[Bq]starego typu\[rq]. Niniejsza wersja zezwala na takie przypisania w \[Bq]starym stylu\[rq]. Należy skorzystać z instrukcji \fBlimits\fP, by stwierdzić, czy zainstalowana wersja je rozpoznaje. Jeżeli obsługuje ona przypisania w \[Bq]starym stylu\[rq], to instrukcja \[Bq]a =\- 1\[rq] pomniejszy \fBa\fP o jeden zamiast przypisać \fBa\fP wartość \-1. .IP "spacje w liczbach" Inne implementacje \fBbc\fP dopuszczają występowanie spacji w liczbach. Na przykład, \[Bq]x=1 3\[rq] przypisze wartość 13 zmiennej x. Ta sama instrukcja spowoduje błąd składni w opisywanej tu wersji \fBbc\fP. .IP "błędy i wykonanie" Opisywana implementacja różni się od innych sposobem, w jaki wykonywany jest kod w przypadku znalezienia w programie błędów składniowych i innych. W przypadku napotkania błędu w definicji funkcji, obsługa błędów próbuje odnaleźć początek instrukcji i kontynuować analizę składniową funkcji. Po znalezieniu błędu w funkcji, nie jest ona możliwa do wywołania i staje się niezdefiniowana. Błędy składniowe w interaktywnym wykonywaniu kodu unieważniają bieżący blok wykonania. Blok wykonania jest zakończony końcem linii pojawiającym się po pełnej sekwencji instrukcji. Na przykład, .nf .RS a = 1 b = 2 .RE .fi ma dwa bloki wykonania a .nf .RS { a = 1 b = 2 } .RE .fi ma jeden blok wykonania. Każdy z błędów wykonania przerywa wykonywanie bieżącego bloku wykonania. Ostrzeżenie w trakcie wykonywania nie przerywa bieżącego bloku. .IP Przerwania Podczas sesji interaktywnej sygnał SIGINT (zwykle generowany przez znak control\-C z terminala) spowoduje przerwanie bieżącego bloku wykonywania. Wyświetli on błąd wykonania (\[Bq]runtime\[rq]), wskazujący która funkcja została przerwana. Po wyczyszczeniu wszystkich struktur (runtime structures) wykonania, zostanie wyświetlony komunikat informujący użytkownika, że \fBbc\fP jest gotów do przyjmowania kolejnych danych. Wszystkie uprzednio zdefiniowane funkcje pozostają zdefiniowane, zaś wartości wszystkich zmiennych innych niż zmienne typu auto są wartościami sprzed przerwania. Podczas procesu oczyszczania struktur danych usuwane są wszystkie zmienne typu auto oraz parametry funkcji. W czasie sesji nieinteraktywnej sygnał SIGINT przerywa wykonanie całego \fBbc\fP. .SS OGRANICZENIA Poniżej podano obecne ograniczenia opisywanego procesora \fBbc\fP. Niektóre z nich mogą być zmienione podczas instalacji. Faktyczne ograniczenia można sprawdzić za pomocą instrukcji \fBlimits\fP (ograniczenia). .IP BC_BASE_MAX Maksymalna podstawa pozycyjnego układu, w którym wyprowadzane są wyniki obecnie ustawiona jest na 999. Maksymalną podstawą układu wejściowego jest 16. .IP BC_DIM_MAX Obecnie ustawione jest arbitralne ograniczenie do 65535 (w wersji rozpowszechnianej). Twoja instalacja może być inna. .IP BC_SCALE_MAX Liczba cyfr po kropce dziesiętnej ograniczona jest do INT_MAX cyfr. Także liczba cyfr przed kropką dziesiętną ograniczona jest do INT_MAX cyfr. .IP BC_STRING_MAX Maksymalnie w łańcuchu może wystąpić INT_MAX znaków. .IP wykładnik Wartość wykładnika w operacji potęgowania (^) ograniczona jest do LONG_MAX. .IP "nazwy zmiennych" Obecnie nie może być więcej niż 32767 unikatowych nazw w każdym z rodzajów: zmiennych prostych, tablic i funkcji. .SH "ZMIENNE ŚRODOWISKOWE" \fBbc\fP przetwarza następujące zmienne środowiska: .IP \fBPOSIXLY_CORRECT\fP To samo, co opcja \fB\-s\fP. Tryb zgodności z POSIX. .IP BC_ENV_ARGS Inny sposób przekazywania argumentów do \fBbc\fP. Format jest taki sam, jak argumentów wiersza poleceń. Argumenty te przetwarzane są na początku, więc pliki podane w argumentach środowiska przetwarzane są przed plikami podanymi jako argumenty wiersza poleceń. Umożliwia to użytkownikowi ustawienie \[Bq]standardowych\[rq] opcji i plików, jakie będą przetwarzane przy każdym wywołaniu \fBbc\fP. Pliki podane w zmiennych środowiska zawierają zwykle definicje funkcji, które użytkownik chce mieć zdefiniowane przy każdym uruchomieniu \fBbc\fP. .IP BC_LINE_LENGTH Powinna to być liczba całkowita (integer) podająca liczbę znaków w wierszu wynikowym. Obejmuje ona znaki odwrotnego ukośnika i nowej linii dla długich liczb. Jako rozszerzenie GNU wartość zero wyłącza wieloliniowe wyjście. Jakakolwiek inna wartość mniejsza od 3 ustawia długość linii na 70. .SH DIAGNOSTYKA Jeżeli któryś z plików podanych w wierszu poleceń nie może zostać otwarty \fBbc\fP zgłosi, że plik ten jest niedostępny i przerwie pracę. Istnieją też komunikaty diagnostyczne kompilacji i wykonania, które powinny być zrozumiałe. .SH USTERKI Obsługa błędów (error recovery) nie jest jeszcze bardzo dobra. .PP Błędy proszę zgłaszać (w jęz.angielskim) na adres \fBbug\-bc@gnu.org\fP. Proszę się upewnić, że pole tematu wiadomości zawiera gdzieś słowo \[Bq]bc\[rq]. .SH AUTOR .nf Philip A.\& Nelson philnelson@acm.org .fi .SH PODZIĘKOWANIA Autor chciałby podziękować Steve'owi Sommars (Steve.Sommars@att.com) za jego szeroką pomoc w testowaniu tej implementacji. Podsunął on wiele cennych sugestii. Dzięki jego zaangażowaniu jest to o wiele lepszy produkt. .PP .SH TŁUMACZENIE Tłumaczenie niniejszej strony podręcznika: Wojtek Kotwica , Robert Luberda i Michał Kułach . .PP Niniejsze tłumaczenie jest wolną dokumentacją. Bliższe informacje o warunkach licencji można uzyskać zapoznając się z .UR https://www.gnu.org/licenses/gpl-3.0.html GNU General Public License w wersji 3 .UE lub nowszej. Nie przyjmuje się ŻADNEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI. .PP Błędy w tłumaczeniu strony podręcznika prosimy zgłaszać na adres listy dyskusyjnej .MT manpages-pl-list@lists.sourceforge.net .ME .